راه سلام/ سرپرست دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست با تاکید بر این که دخالت‌های غیراصولی انسانی بسیار بیشتر از عوامل طبیعی بر تخریب زیستگاه‌های حیات وحش کشورمان در طول دهه‌های اخیر تاثیر گذاشته‌اند، گفت: برای جلوگیری از تشدید معضل جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها به‌دنبال افزایش کمی و کیفی مناطق چهارگانه هستیم، یعنی می‌خواهیم با تصویب شورای عالی حفاظت محیط‌زیست، مناطق تحت حفاظت سازمان را هم از نظر وسعت ارتقا دهیم و هم با برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده به افزایش کیفی حفاظت از جمله استفاده از فناوری‌های نوین و هوشمندسازی بپردازیم.
وی افزود: در سال ۱۳۴۶ «کانون شکار ایران» به «سازمان شکاربانی و نظارت بر صید» تغییر نام داد و جایگاه اداری بالاتری در دولت وقت پیدا کرد. این سازمان در سال‌های بعد توسعه پیدا کرد و توانست بر بخش‌هایی از عرصه‌های طبیعی ایران اعمال مدیریت کند تا این که در سال ۱۳۵۰ این نهاد به «سازمان حفاظت محیط‌زیست» تغییر نام داد. در آن دوران سازمان حفاظت محیط‌زیست یکی از معاونت‌های نخست‌وزیری محسوب می‌شد، همان‌طور که در حال حاضر نیز این سازمان به‌عنوان یک دستگاه حاکمیتی یکی از معاونت‌های ریاست‌جمهوری است. با تصویب برخی قوانین و مقررات در دهه ۵۰ نیز رفته‌رفته تکالیف بیشتری در کنار مدیریت موضوع شکار و صید برعهده سازمان محیط‌زیست گذاشته شد و موضوع حفاظت از برخی عرصه‌های طبیعی توسط این سازمان شکل رسمی‌تری به خود گرفت.
نجیمی در ادامه توضیحات خود گفت: مهمترین قانون تصویب‌شده درباره حفاظت از محیط‌زیست «قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست» است که در سال ۱۳۵۳ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و در سال ۱۳۵۴ آیین‌نامه اجرایی آن توسط هیات وزیران وقت ابلاغ شد. در آن قانون که هنوز به عنوان یک قانون بالادستی در حوزه حفظ محیط‌زیست اعتبار دارد، سازمان محیط‌زیست مکلف شد عرصه‌هایی را که دارای شرایط اکولوژیکی و تنوع زیستی خاصی هستند، شناسایی کند و این عرصه‌ها را به عنوان مناطق تحت مدیریت خود در شورای عالی حفاظت محیط‌زیست به تصویب برساند. بر این اساس نیز «مناطق چهارگانه» شامل «پارک‌های ملی ، آثار طبیعی ملی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت‌شده» که در واقع چهار طبقه با سطوح حفاظتی مختلف هستند، در سطح کشور تعریف شد.
وی همچنین خاطرنشان کرد: در حال حاضر ۳۰۹ منطقه چهارگانه در سطح کشور تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست قرار دارد که وسعت مجموع آنها حدود ۱۹ میلیون هکتار است که تقریبا ۱۱.۵ درصد از مساحت ایران را به خود اختصاص می‌دهد. مسئولیت حفاظت از این مناطق برعهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است و برنامه‌ریزی برای این مساله توسط دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق از طریق تهیه و اجرای طرح‌های مدیریت مناطق چهارگانه صورت میگیرد. البته باید توجه داشت همان‌طور که در نام این دفتر مشخص است، مدیریت تمام زیستگاه‌ها به نوعی مد نظر قرار دارد که این زیستگاه‌ها می‌توانند در مناطق چهارگانه یا مناطق آزاد واقع شده باشند، اما تاکید اصلی قانون‌گذار بر حفاظت از مناطق چهارگانه توسط سازمان محیط‌زیست بوده است و برنامه‌های دفتر نیز عمدتا در سطح این مناطق اجرایی می‌شود.
مهمترین عوامل طبیعی و غیرطبیعی تخریب زیستگاه‌های کشور در دهه‌های اخیر
نجیمی درباره مهمترین عوامل تخریب زیستگاه‌های کشور در دهه‌های اخیر گفت: در مناطق تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست به دلیل اعمال مدیریت و نظارت ضابطه‌مند و وجود قوانین و مقررات گوناگون، عوامل تخریب زیستگاه‌ها بخصوص دخالت‌های بی‌ضابطه انسانی که باعث آسیب زدن به عرصه‌های طبیعی و جمعیت حیات وحش کشور می‌شود، کمتر است، ولی نمی‌توان تخریب مناطق چهارگانه در طول دهه‌های گذشته بر اثر فعالیتهای انسانی در این مناطق را انکار کرد. به صورت کلی نیز می‌توان عوامل تخریب زیستگاه‌ها را به دو دسته عوامل طبیعی و غیرطبیعی تقسیم کرد که مهمترین عوامل طبیعی عبارت‌اند از تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی، بروز خشکسالی‌های طولانی‌مدت و آتش‌سوزی‌های دارای منشأ طبیعی.
سرپرست دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: متاسفانه آنچه بیشتر از عوامل طبیعی باعث تخریب زیستگاه‌های کشور شده، عوامل غیرطبیعی است که عمدتا از فعالیتهای انسانی نشأت گرفته است؛ به عبارت دیگر می‌توان گفت که دخالت‌های غیر اصولی انسانی و مغایر با ملاحظات محیط‌زیستی بسیار بیشتر از عوامل طبیعی در تخریب زیستگاه‌ها نقش داشته‌اند چراکه طبیعت می‌تواند در طول زمان به بازسازی و احیای خود بپردازد ولی شدت فعالیتهای بی‌ضابطه انسانی این فرصت را به طبیعت نمی‌دهد.
این مقام مسئول در سازمان محیط‌زیست اظهار داشت: فعالیتهای عمرانی نظیر راه‌سازی‌ها و سدسازی‌هایی که در طول دهه‌های گذشته بدون توجه لازم به ضوابط زیست‌محیطی انجام شده است، وقوع آتش‌سوزی‌های دارای منشأ انسانی در طبیعت، شکار و صید بی‌رویه گونه‌های جانوری، ورود گونه‌های مهاجم به زیستگاه‌ها، ورود دام مازاد و خارج از ظرفیت به عرصه‌های طبیعی، قطع درختان و برداشت چوب از جنگل‌ها، کشیدن غیراصولی خطوط انتقال حامل‌های انرژی شامل نفت، گاز، برق و … در دل طبیعت و همچنین توسعه خارج از ضابطه فعالیتهای معدنی در عرصه‌های طبیعی نیز از جمله دیگر عوامل انسانی تخریب زیستگاه‌های حیات وحش کشور در طول چند دهه اخیر بوده است.
وی در ادامه تاکید کرد: رواج گردشگری خارج از ظرفیت بُرد در عرصه‌های طبیعی نیز یکی از عوامل مهم تخریب زیستگاه‌های کشورمان محسوب می‌شود، البته طبیعت‌گردی اگر براساس ظرفیت بُرد مناطق و با رعایت ضوابط زیست‌محیطی انجام شود، می‌تواند جزو فعالیتهای سازگار با محیط‌زیست محسوب شود که حتی در جلب مشارکت جوامع محلی برای امر حفاظت نیز نقش خواهد داشت، اما اگر گردشگری در طبیعت به صورت غیرمسئولانه و برنامه‌ریزی‌نشده و بدون نظارت سازمان محیط‌زیست انجام شود، می‌تواند آسیب شدیدی را به زیستگاه‌های حیات وحش وارد کند.
جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها؛ پیامد مهم تخریب عرصه‌های طبیعی در دهه‌های گذشته
نجیمی با تاکید بر این که یکی از مهمترین پیامدهای تخریب زیستگاه‌های حیات وحش کشور در طول چند دهه گذشته، موضوع «جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها» بوده است، عنوان کرد: منظور از جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها، قطع شدن ارتباط کریدورهای مهاجرتی حیات وحش بر اثر فعالیتهای توسعه‌ایِ بدون رعایت اصول زیست‌محیطی است که در مناطق چهارگانه یا حاشیه آنها انجام شده است. وقتی ارتباط کریدورهای عبور گونه‌های جانوری از یک زیستگاه به زیستگاه‌های مجاور آن قطع می‌شود، عملا یکپارچگی مناطق از بین می‌رود، بخصوص که حیات وحش برخلاف گونه‌هایی که در باغ‌‌وحش‌ها یا عرصه‌های محصور نگهداری می‌شوند، دائما در حال تردد در عرصه‌های طبیعی هستند و وقتی مسیرهای عبور آنها از بین برود، تنوع ژنتیکی آنها که یکی از مهمترین عوامل در بقای گونه‌های جانوری است نیز به خطر می‌افتد.
وی افزود: حیات وحش به‌صورت طبیعی نیاز دارد که آزادانه بین زیستگاه‌های مختلف تردد کند و در چنین شرایطی، گونه‌های موجود در یک زیستگاه به‌راحتی می‌توانند با گونه‌های موجود در زیستگاه‌های مجاور ارتباط داشته باشند و به نوعی تقویت ژنتیکی جمعیتها صورت بگیرد، اما وقتی زیستگاه‌ها جزیره‌ای می‌شوند، احتمالا درون‌آمیزی گونه‌ای افزایش پیدا می‌کند که وقوع این اتفاق نیز باعث می‌شود تنوع ژنتیکی گونه جانوری به مرور زمان تضعیف شود که این مساله خطر کاهش جمعیت و در بلندمدت احتمال انقراض گونه را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، برای افزایش امکان بقای گونه‌های جانوری در زیستگاه‌های طبیعی باید برای جلوگیری از جزیره‌ای‌تر شدن زیستگاه‌ها و احیای کریدورهای عبور حیات وحش تلاش کنیم.
بازنگری شبکه حفاظتی مناطق چهارگانه به‌منظور جلوگیری از جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها
نجیمی با بیان این که توسعه جاده‌ها و خطوط انتقال حامل‌های انرژی بدون رعایت ضوابط محیط زیستی، از جمله مهمترین عوامل مؤثر بر جزیره‌ای شدن زیستگاه‌های حیات وحش کشور در دهه‌های اخیر بوده است، اظهار داشت: در حال حاضر سازمان محیط‌زیست برای احیای کریدورهای حیات وحش و جلوگیری از جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها، برنامه بازنگری شبکه حفاظتی مناطق چهارگانه را در دستور کار دارد. براساس این برنامه، در حال انجام مطالعات جامعی هستیم تا کریدورهای موجود برای عبور حیات وحش بین مناطق چهارگانه که در حال حاضر به صورت لکه‌هایی پراکنده در سطح کشور واقع شده‌اند و زیستگاه‌های پیرامونی آنها را شناسایی کنیم تا بتوانیم شرایط لازم برای جابه‌جایی گونه‌های جانوری در بین زیستگاه‌های مختلف را فراهم کنیم.
سرپرست دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: از جمله اهداف انجام این مطالعات، این است که اولا چالش‌های شبکه حفاظتی مناطق چهارگانه را احصا کنیم و ثانیا متوجه شویم که در کدام عرصه‌ها باید ارتباط بین کریدورها را برقرار کنیم و کدام مناطق را باید ارتقا سطح دهیم و در صورت لزوم کدام محدوده‌های جدید را باید به عنوان مناطق چهارگانه تعریف کنیم یا نقشه محدوده‌های مربوط به کدام مناطق را باید مورد بازنگری و اصلاح قرار دهیم.
این مقام مسئول در سازمان محیط‌زیست تاکید کرد: شناسایی و حفاظت از کریدورهای طبیعی جابه‌جایی حیات وحش و برنامه‌ریزی برای به حداقل رساندن فعالیتهای توسعه‌ای و تخریب عرصه‌های طبیعی در این کریدورها با هدف جلوگیری از قطع شدن ارتباط بین زیستگاه‌های پراکنده موجود در سطح کشور و همچنین جدی‌تر گرفتن رعایت تمهیدات زیست‌محیطی در گزارشات ارزیابی فعالیتهای عمرانی و البته اعمال نظارت بر پروژه‌ها در طول مراحل اجرا با هدف انجام تعهد مجریان پروژه‌های عمرانی به شروط تعیین‌شده توسط سازمان محیط‌زیست، از جمله اقداماتی است که برای جلوگیری از جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها در دستور کار سازمان قرار دارد.
وی در ادامه گفت: جلوگیری از چرای بی‌رویه و ساماندهی دام در زیستگاه‌های حیات وحش نیز می‌تواند به کاهش معضل جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها کمک کند که در این زمینه رایزنی‌هایی را با سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور انجام داده‌ایم تا بتوانیم همکاری مشترکی را درباره ممیزی مراتع و تعیین میزان ورود دام مجاز به مناطق چهارگانه انجام دهیم. علاوه بر همه این موارد، گسترش دیپلماسی محیط‌زیست و تعامل با کشورهای همسایه برای تخصیص حقابه‌های زیست‌محیطی می‌تواند به حفاظت مطلوب‌تر از زیستگاه‌های حیات وحش در برخی عرصه‌هایی که در حاشیه مرزهای کشور قرار گرفته‌اند نیز کمک کند.
حصول توافق میان مسئولان وزارت راه و سازمان محیط‌زیست برای ایمن‌سازی جاده‌ها
نجیمی با تاکید بر این که مذاکرات ثمربخشی میان مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت راه و شهرسازی برای ایمن‌سازی جاده‌های واقع‌شده در مناطق چهارگانه به‌منظور فراهم کردن شرایط عبور امن حیات وحش انجام شده است، خاطرنشان کرد: یکی از معضلات مهم برخی زیستگاه‌های حیات وحش کشور، جاده‌هایی هستند که از وسط آنها می‌گذرند و شرایط را برای عبور گونه‌های جانوری ناامن می‌سازند که این مساله هم به تشدید معضل جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها دامن زده و هم سبب شده است که سالانه تعداد زیادی از گونه‌های جانوری بر اثر تصادفات جاده‌ای تلف شوند. مشهورترین نمونه این اتفاق را نیز در سال‌های اخیر در جاده میامی – سبزوار مشاهده کرده‌ایم که از میان پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده توران عبور می‌کند و باعث ایجاد اخلال در تردد امن گونه در معرض انقراض یوزپلنگ آسیایی شده است.
سرپرست دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: خوشبختانه در دولت سیزدهم توافقات خوبی میان مسئولان سازمان محیط‌زیست و وزارت راه صورت گرفته و قرار شده است اولا در احداث راه‌های بین شهری در آینده، حتما اصول زیست‌محیطی و ایجاد کریدورهای امن برای عبور حیات وحش در نظر گرفته شود و ثانیا در برخی از مهمترین راه‌های عبوری از میان زیستگاه‌های موجود نیز اقدامات لازم برای ایمن‌سازی جاده انجام شود. در همین زمینه انجام فعالیتهای ضروری برای ایمن‌سازی محور میامی – سبزوار به صورت ویژه در دستور کار دولت قرار گرفته است و حتما به‌زودی شاهد بهبود محسوس وضعیت این جاده برای عبور امن یوزپلنگ خواهیم بود.
وی در پایان تصریح کرد: مدیران وزارت راه و شهرسازی متعهد شده‌اند که با استفاده از بودجه این وزارتخانه یا اعتبارات ویژه‌ای که سازمان برنامه و بودجه به این موضوع تخصیص خواهد داد، ضمن فنس‌کشی بخشی از جاده میامی – سبزوار، شرایط را بمنظور عبور امن یوزپلنگ آسیایی و سایر گونه‌های جانوری منطقه از طریق زیرگذرهای لازم در این جاده فراهم کنند تا احتمال تلفات جانوران بر اثر تصادف با وسایل نقلیه در این محور به حداقل برسد.
