راه سلام/ حسین نیازبخش- امروز سالروز انحلال حکومت قاجار است. در این روز، مجلس موسسان رای به خلع احمد شاه از سلطنت و انحلال حکومت قاجاریه بعد از حدود ۱۵۰ سال داد و قدرت را به رضاخان و سلسلۀ پهلوی اعطاء کرد.
در رابطه با نقش سلسله قاجار در تاریخ ایران بحث های فراوانی شده است. غالب مردم و گروهی از مورخان معتقدند حکومت قاجار یکی از ضعیف ترین حکومت های تاریخ ایران بوده است. ضعف اقتصادی و فقر شدید مردم، شکست در جنگ های مختلف، جدا شدن مناطق مهمی از جمله قفقاز، هرات و … از ایران، نفوذ شدید انگلیس و روسیه بر دربار و به خصوص استبداد داخلی و سرکوب آزادی خواهان و روشنفکران همه و همه دلایلی هستند که مخالفان قاجار به آنها استناد کرده و آنها را دلیل ضعف قاجار می دانند.
ایران قبل از قاجاریه به چه شکل بود؟
مهم ترین مزیت قاجاریه بر زندیه، افشاریه و صفویه اصلاح ساختار سیاسی و حکومتی آنها است که از طریق آن توانستند، ایران را در عصر آشوب، زنده و واحد نگه دارند. شاه اسماعیل صفوی سعی داشت از طریق احیای نظام شاهنشاهی ایران باستان و تلفیق و ترکیب آن با مذهب شیعه، ساختار سیاسی نابود شدۀ ایران قدیم را بازسازی کند اما او در این هدف ناکام بود. صفویه فقط نهاد یا جایگاه شاه را بازگرداند. این در حالی است که نهادهایی مانند نهاد وزارت، اشراف، ارتش و … همچنان فراموش شده ماندند. به همین دلیل، نتیجۀ اقدام شاه اسماعیل ایجاد نوعی استبداد فردی بود. شاه صفوی قدرت بلامنازع ایران به حساب می آمد. او در غیاب وزرای مهم و قدرتمند، اشراف و حتی ولیعهد حکومت می کرد. تنها گروهی که قدرت او را محدود می کردند، قزلباشان بودند که اولا آنها نیز با خود درگیری داشتند و ثانیا، در عصر شاه عباس اول نابود شده و به سرحدات تبعید گردیدند.
اگرچه شاه صفوی دارای قدرت محض بود اما این قدرت تا زمانی معنا داشت که شاه زنده بود. به محض مرگ شاه و انتخاب یکی از شاهزادگان به عنوان شاه جدید، قدرت مطلق به یکی دیگر می رسید. به دلیل نبود نهاد ولایت عهدی، شاهزادگان صفوی رقابت های خونینی با خود و گاه پدرانشان داشتند. آنها می دانستند که پدرشان جانشین مشخصی ندارد و باید شاهزادگان دیگر را بکشند تا به قدرت برسند. به همین دلیل، شاهزاده کشی و گاه جنگ پدر و پسر بر سر قدرت در عصر صفوی بسیار زیاد و شدید بود. شاهان صفوی برای جلوگیری از شورش شاهزادگان آنها را راهی حرمسرا می کردند و این مساله باعث دوری شاهزادگان از سیاست و کشورداری می گردید و ایران آینده را ضعیف و ضعیف تر می کرد. جنگ قدرت شاهزادگان در عصر افشاریه و زندیه نیز ادامه داشت، تا جایی که به محض مرگ نادرشاه و کریمخان، شاهزادگان به جان هم افتاده و کشور درگیر آشوب چند ساله گردید.
قاجاریه و اصلاح ساختار سیاسی ایران
قاجاریه با دو تغییر سیاسی توانست ایران پرآشوب بعد از صفویه را آرام کند. این دو تغییر بدین قرار هستند: ایجاد نهاد ولایت عهدی و تقویت نهاد وزارت.
شاه قاجار بعد از تثبیت قدرت خود دو تغییر سیاسی فوق الذکر را ایجاد کرد تا حکومتش دوام داشته و به مصائب سیاسی عصر صفوی و افشار و زندیه دچار نشود. او که خواجه بود و فرزندی نداشت، یکی از برادرزادگان خود به نام فتحعلی میرزا را ولیعهد خود کرد و تمام برادران و برادرزادگان دیگر خود را کشت تا فتحعلی میرزا بدون رقیب تاج گذاری کند. او بدین طریق، توانست نهاد ولایت عهدی را بعد از سالها فراموشی احیاء کند. این سنت بعدها توسط فتحعلی شاه هم ادامه پیدا کرد و او پسرش عباس میرزا را ولیعهد خود کرد. بعد از جنگ ایران و روسیه و انعقاد قرارداد گلستان و ترکمنچای، روسها متعهد شدند که از ولیعهد ایران حمایت کنند. این تصمیم باعث افزایش قدرت نهاد ولایتعهدی شد، چرا که حالا یک دولت خارجی قدرتمند نیز از آن حمایت می کرد. ولیعهد در پایتخت ساکن نبود و در تبریز می زیست و قدرت و شوکت زیادی در آنجا داشت. این تغییر مکان باعث تثبیت جایگاه او شد و باعث گردید حتی در سالهای ضعف سلسلۀ قاجار، خطر برادرکشی و جنگ داخلی بین شاهزادگان از بین برود. یک نمونۀ مشخص از این ثبات در زمان ولایت عهدی مظفرالدین میرزا خود را نشان داد. او که فردی ساده لوح، مریض احوال و ضعیف بود، در حالی به عنوان ولیعهد قاجار انتخاب شد که برادران قدرتمندی مانند ضل السطان و کامران میرزا داشت که هر کدام دارای ارتش مستقل بوده و می توانستند به راحتی ایران را تصرف کنند اما هرگز جرات درگیری با ولیعهد ضعیف قاجار یا شاه را پیدا نکرده و به جایگاه ولایت عهدی طمع نورزیدند.
اقدام دیگر بنیانگذار سلسله قاجار، تقویت نهاد وزارت بود. تقویت نهاد وزارت باعث شد قدرت اجرایی و مسئولیت های سیاسی و لشکری و کشوری بین شاه و صدراعظم پخش شود و صدر اعظم و طبقۀ وزراء که غالبا سیاستمدارانی زبردست بوده و بر خلاف شاهان درگیر عیش و نوش فراوان هم نبودند، کشور را اداره کنند. نه در عصر صفوی و نه در عصر افشاریه و زندیه، صدراعظم ها و نخست وزیران قدرتمندی به ظهور نرسیدند. کمتر کسی است که نام یکی از وزراء قدرتمند و باسیاست عصر شاهان صفوی یا افشار و زندیه را بداند. این نقیصه آسیب فراوانی به ایران زد. کارها همگی بر دوش شاه افتاد و وزرا نیز که با تملق و پاچه لیسی به قدرت می رسیدند، کاری جز چشم گفتن به فرمایش ملوکانه نداشتند. به همین دلیل، اگر شاهی قدرتمند بود، ایران به قدرت می رسید و اگر شاهی حرم نشین و دور از سیاست بود، ایرانِ محروم از وزیران قدرتمند، به سرعت به سمت سقوط پیش می رفت. آقامحمدخان این نقیصه را از بین برد. او پیش از سلطنت، با حاج ابراهیم خان کلانتر، قدرتمندترین فرد شیراز و یکی از وزرای زندیه متحد شد. این اتحاد باعث شکست لطفعلی خان و قدرت گرفتن آقامحمدخان گردید. بعد از تاج گذاری شاه قاجار، حاج ابراهیم خان کلانتر به عنوان صدراعظم انتخاب شد. او دومین فرد قدرتمند در دوران قاجار بود و قدرتش را تا اوایل سلطنت فتحعلی شاه هم حفظ کرد. قدرت او آنقدر زیاد بود که شاه جدید قاجار ترسید و او را از قدرت خلع و اعدام کرد.
قاجاریه از طریق اصلاح ساختار سیاسی ایران توانست کشور ایران را در عصری پرآشوب اداره کند. شاهان قاجار از طریق اجرای سیاست ملوک الطوایفی توانستند اداره امور شهرها و روستاها را به حکام محلی بسپارند و اگرچه قدرت نظامی زیادی نداشتند اما توانستند از طریق سیاست خود، مانع از شورش بسیاری از حکام محلی و طوایف و نابودی ایران شوند.
ضعف بزرگ سلسلۀ قاجار چه بود؟
مشکل حکومت قاجار این بود که سعی داشت همچنان به روش سنتی سیاست ورزی کند. اگرچه قاجارها ساختار سیاسی صفوی را اصلاح کردند اما همچنان بر همان روش و نمط سیاست ورزی می کردند. این در حالی بود که هم ایران و هم دنیا وارد دورۀ جدیدی شده بود. روس ها تبدیل به یک امپراتوری غربی شده بودند. انگلستان استعمار خود را به اوج خود رسانده بود و ملت ها یکی پس از دیگری با مفهوم غرب، مدرنیته، انقلاب صنعتی و … آشنا می شدند. در این شرایط، حکام قاجار نه به نوسازی ارتش روی آوردند، نه سعی کردند در صنعت تحولی ایجاد کنند و نه به مفهوم قانون و قانون ورزی علاقه ای داشتند. تنها امیرکبیر بود که با فهم مفهوم قانون و ایجاد نوعی نظم و دیسیپلین سعی کرد ایران را با مدرنیته و عصر جدید همراه سازد که او هم پس از ۳ سال به دست یکی از شاهان قاجار عزل و کشته شد.
یک پاسخ
ننگ تاریخ بودند.